Αφιέρωμα στον CHRISTO VLADIMIROV JAVACHEFF
Γρλαφει η Μελίνα Παπαϊωάννου
Δρ. Ιστορικός Τέχνης
Στις 31 Μαΐου, δεκατρείς ημέρες πριν από τα ογδοηκοστά έκτα γενέθλιά του, πέθανε στη Νέα Υόρκη ο Christo (γεννημένος Christo Vladimirov Javacheff). Έντεκα χρόνια νωρίτερα, το 2009 είχε πεθάνει η σύζυγός του και συνεργάτης του στη ζωή και τηντέχνη, Jeanne-Claude Denat de Guillebon.
Γεννημένοι στην Βουλγαρία και το Μαρόκο αντιστοίχως, γνωρίστηκαν στο Παρίσι το 1958 οπότε και ξεκίνησε η προσωπική και καλλιτεχνική συνεργασία τους. Το 1964 μετακόμισαν μόνιμα στη Νέα Υόρκη. Για λόγους προώθησης του έργου τους, χρησιμοποίησαν αρχικά μόνον το όνομα του Christo, από το 1994 όμως και μετά υπέγραφαν μαζί, ως Christo και Jeanne-Claude.
Το όνομα του Christo είναι συνώνυμο με το «περιτύλιγμα» γνωστών μνημείων -όπως η Pont Neuf στο Παρίσι και το Reichstag στο Βερολίνο- με ύφασμα και σκοινί, έργα με τα οποία και έγινε ευρύτερα γνωστός.
Christo και Jeanne-Claude, τυλιγμένο Reighstag
Η έννοια του περιτυλίγματος ή -καλύτερα- του πακεταρίσματος, της συσκευασίας (στα γαλλικά: empaquetage) εμφανίστηκε όμως πολύ νωρίτερα, στα πρώτα μικρού μεγέθους προσωπικά έργα του Christo το 1958, μία εποχή όπου ζούσε -κατά τη δική του μαρτυρία- κάνοντας πορτραίτα και πλένοντας πιάτα και αυτοκίνητα σε εστιατόρια και γκαράζ αντιστοίχως. Πρόκειται για τις Επιφάνειες περιτυλίγματος (Surfaces d’empaquetage), τσαλακωμένα κομμάτια υφάσματος ή χαρτιού, τα οποία καλύπτονται με λάκα και προσκολλώνται στην επιφάνεια του πίνακα. Η σκληρή πλέον ζαρωμένη επιφάνεια αποκτά έτσι μία νέα πλαστικότητα.
Christo Επιφάνεια περιτυλίγματος 1959 και πακέτο 1960
Το ενδιαφέρον αυτό για την αναγλυφικότητα των υλικών εξερεύνησε την ίδια περίοδο ο Christo σε μία σειρά ανάγλυφων πινάκων από πηχτό χρώμα και κόλλα, τους Κρατήρες (Cratères) και, τελικά, σε μία σειρά με τρισδιάστατα πλέον αντικείμενα, τις Απογραφές (Inventaires). Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να περιγράψει τόσο τα μεμονωμένα αντικείμενα όσο και τις ομάδες στις οποίες αυτά οργανώνονται. Πρόκειται για συσκευασίες -κυρίως μεταλλικά κουτιά μπογιάς, μπουκάλια, βαρέλια πετρελαίου και κασόνια- που ο καλλιτέχνης αγόρασε ή βρήκε στα σκουπίδια και, αφού χρησιμοποίησε το περιεχόμενό τους, τις χρωμάτισε ή τις τύλιξε με καμβά εμποτισμένο σε ρητίνη, ενώ κάποιες παρέμειναν ως είχαν. Στη συνέχεια, τα αντικείμενα οργανώθηκαν σε ομάδες, συνήθως σε στοίβες. Κάποια παραμένουν ορατά, ενώ κάποια μισοκρύβονται πίσω από άλλα. Τόσο η ονομασία, όσο και η επιλογή των αντικειμένων (συσκευασίες), η επεξεργασία τους (περιτύλιγμα) και η οργάνωσή τους (στοίβαγμα) παραπέμπουν στη μαζική παραγωγή προϊόντων, ενώ η ταλαιπωρημένη όψη του τσαλακωμένου καμβά επιτείνει την αίσθηση του εφήμερου χαρακτήρα των αντικειμένων.
Christo, Κρατήρας 1959 και Τυλιγμένα δοχεία 1958
Συγχρόνως ο απτικός χαρακτήρας της τέχνης εξακολουθεί να είναι πρωτεύουσας σημασίας: αφού τα αντικείμενα «συσκευασθούν» με τον υγρό καμβά και το σκοινί, στη συνέχεια καλύπτονται με ένα μίγμα κόλλας, βερνικιού και άμμου κι ένα λεπτό στρώμα λάκας. Όπως και στις Επιφάνειες περιτυλίγματος, τα μαλακά υλικά σταθεροποιούνται και η επιφάνεια αποκτά γλυπτικό χαρακτήρα.
Εάν το α΄ μισό του του 20ού αιώνα χαρακτηρίζεται από το ενδιαφέρον για τη δημιουργία μίας «καθαρής» τέχνης, όπου η έκφραση στηρίζεται στους εσωτερικούς μηχανισμούς αυτής, τότε το β΄ μισό διακατέχει η προσπάθεια διάλυσης των ορίων μεταξύ τέχνης και πραγματικής ζωής. Η πολύπλοκη πλαστικότητα των empaquetées του Christo της περιόδου 1958-1960 και η χρήση «εξωκαλλιτεχνικών», ανορθόδοξων υλικών εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αναζητήσεων της λεγόμενης Α-μορφικής ευρωπαϊκής μεταπολεμικής τέχνης και ακολουθούν παρόμοιους προβληματισμούς με αυτούς των Συλλήψεων χώρου (Concetti spaziali) του Lucio Fontana, των Υφολογιών (Texturologies) του Jean Dubuffet, των Τσουβαλιών (Sacchi) του Alberto Burri και της υλικής ζωγραφικής (pintura matérica) του Antoni Tàpies, όπου η ζωγραφική εκφράζεται μέσα από τη σκληρότητα, την πλαστικότητα, την ευθραυστότητα και την πυκνότητα των υλικών που χρησιμοποιούνται. Στα έργα αυτά, που βρίσκονται σ’έναν ενδιάμεσο χώρο, ανάμεσα στη ζωγραφική και τη γλυπτική, οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν τον καμβά όχι ως υπόβαθρο, πάνω στο οποίο «συμβαίνει» η τέχνη, αλλά ως ένα από τα υλικά συστατικά της: ο καμβάς διατρυπάται, σκίζεται, τσαλακώνεται, ξύνεται κ.λπ. Το οπτικό γίνεται (και) απτικό. Δεν είναι μάλλον τυχαίο ότι είναι ο Lucio Fontana ο αγοραστής του πρώτου έργου που πούλησε ο Christo το 1958.
Το νέο γλυπτικό χαρακτήρα που δίδει το «περιτύλιγμα» στο (κρυμμένο πλέον) αντικείμενο αποκαλύπτει με τον πιο χαρακτηριστικό ίσως τρόπο η σειρά των Περιτυλιγμένων Γυναικών.
Christo Τυλιγμένη γυναίκα 1963
Από το 1961 ο Christo στράφηκε προς μία περισσότερο μνημειακή κλίμακα, αρχικά με τη σταθερή προτίμηση για κατασκευές με βαρέλια (αντί π.χ. των μικρότερων μεταλλικών κουτιών μπογιάς) και στη συνέχεια με τη δημιουργία περιβαλλόντων, δηλ. εικαστικά ενεργοποιημένων χώρων όπου οι θεατές μετέχουν στη σύνθεση, όπως είναι οι Προθήκες (Show windows) και οι Βιτρίνες Καταστημάτων (Store fronts) της περιόδου 1964-1968. Σε αυτές ο καλλιτέχνης αναπαράγει σε φυσικό μέγεθος προσόψεις καταστημάτων, οι βιτρίνες των οποίων καλύπτονται με ύφασμα ή χαρτί, κρύβοντας από το κοινό το περιεχόμενό τους.
Christo, Πράσινη βιτρίνα καταστήματος, 1964 και Γωνία με 4 βιτρίνες καταστήματος 1964-1965
Από τον εμποτισμένο με ρητίνη καμβά των empaquetées στα πετάσματα των Προθηκών Καταστημάτων, το ύφασμα αποτελεί κύριο μέσο έκφρασης για τον Christo και μας προετοιμάζει για τα μνημειακά έργα που συνδημιούργησε με την Jeanne-Claude, για τα οποία και είναι σήμερα διάσημοι.
Τα πρώτα υπαίθρια έργα του Christo είχαν ως κύριο «υλικό» τους βαρέλια πετρελαίου. Τα Στοιβαγμένα βαρέλια και πακέτα προβλήτας δημιουργήθηκαν το 1961 παράλληλα με την πρώτη προσωπική έκθεση του Christo στην Κολωνία και το Σιδηρούν Παραπέτασμα στο Παρίσι το 1962, ένα χρόνο μετά την κατασκευή του τείχους του Βερολίνου. Το 1968 ξεκίνησαν τα πρώτα περιτυλίγματα μνημείων, στο Σπολέτο (Τυλιγμένο συντριβάνι και τυλιγμένος μεσαιωνικός πύργος) και στη Βέρνη (Τυλιγμένο μουσείο τέχνης). Έκτοτε ο Christo και η Jeanne-Claude τύλιξαν το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Σικάγο (1969), μέρος της ακτής στο Little Bay του Σύδνεϋ (1969), τα μνημεία του Βίκτωρα Εμμανουήλ Β΄ και του Λεονάρντο ντα Βίντσι στο Μιλάνο (1970), μέρος του τείχους του Αυρηλίου στη Ρώμη (1974), την Pont Neuf στο Παρίσι (1985) και το Reichstag στο Βερολίνο (1995).
Christo και Jeanne-Claude, Σιδηρούν παραπέτασμα, 1961-1964
Τα περιτυλίγματα αυτά είναι προϊόντα μακροχρόνιας προσπάθειας, τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού όσο και σε επίπεδο τεχνικής προετοιμασίας και εκτέλεσης, αφού ο δημόσιος χαρακτήρας των μνημείων και η συνήθως κεντρική θέση τους στον αστικό ιστό καθιστούν τα εγχειρήματα αυτά ιδιαίτερα δύσκολα. Χρειάστηκαν π.χ. 10 χρόνια για να πραγματοποιηθεί το τύλιγμα της Pont Neuf και 32(!) για το Reichstag (οι χρονολογίες που αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο, όπως και στη συνέχεια, δηλώνουν το έτος υλοποίησης). Η κλίμακα των έργων τα καθιστά εξάλλου εξαιρετικά δαπανηρά. Ο Christo και η Jeanne-Claude εργάζονταν χωρίς χορηγίες, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι εξ ολοκλήρου τη χρηματοδότηση των έργων τους, μέσω της πώλησης των προσχεδίων, σχεδίων και προπλασμάτων των εγχειρημάτων τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν απόλυτη δημιουργική ελευθερία.
Στη δημιουργική διαδικασία, ο σχεδιασμός αυτός και η προετοιμασία νοούνται ως απαραίτητα στάδια για την πραγμάτωση του έργου, το οποίο ολοκληρώνεται όμως στη φυσική του υπόσταση. Γι΄αυτό και ο Christo και η Jeanne-Claude πάντοτε αρνούνταν την ένταξή των έργων τους στην Εννοιολογική Τέχνη (Conceptual Art). Ο σκοπός τους ήταν πρωτίστως αισθητικός.
Όπως και στα πρώτα empaquetées μικρότερης κλίμακας του Christo, η μορφή του ίδιου του περιτυλίγματος έχει σημασία: το «πακετάρισμα» κρύβει τις λεπτομέρειες του μνημείου για να αναδείξει τον όγκο του και να αναδημιουργήσει νέες πλαστικές αξίες. Οι μορφοπλαστικές δυνατότητες της διαδικασίας του περιτυλίγματος είναι ανεξάντλητες. Στα Τυλιγμένα δένδρα (1998) π.χ. η μορφή επηρεαζόταν και μεταβαλλόταν διαρκώς υπό την επίδραση του αέρα και του φωτός: λίγο πιο έξω από τη Βασιλεία, ο Christo και η Jeanne-Claude χρησιμοποίησαν 55.000 τ.μ. ύφασμα και 23 χλμ. σκοινιού για να τυλίξουν 178 δένδρα – η συνεχής πλαστική μεταμόρφωση που προέκυπτε από την αλλαγή του σχήματος των περιτυλιγμάτων λόγω του ανέμου επέτεινε περαιτέρω το παιχνίδι του φωτός και στης σκιάς, του συμπαγούς του δέντρου με τη διαφάνεια του υφάσματος.
Christo και Jeanne-Claude, Τυλιγμένη Pont Neuf, 1975-1985 και Τυλιγμένα δέντρα, 1977-1998
Αν και τα «τυλιγμένα» μνημεία τους είναι τα πλέον γνωστά, η μνημειακή τέχνη του Christo και της Jeanne-Claude δεν περιορίζεται σε αυτά, όπως π.χ. στην περίπτωση της Κουρτίνας κοιλάδας (Valley curtain), από τα πρώτα μνημειακά έργα τους (ανάρτηση πορτοκαλί υφάσματος έκτασης 18.600 τ.μ. μεταξύ του Grand Junction και του Glenwood Springs στις Η.Π.Α.).
Christo και Jeanne-Claude, Κουρτίνα κοιλάδας, 1961-1964 και Σχέδια για την Κουρτίνα Κοιλάδας
Δημιουργία της Κουρτίνας Κοιλάδας
Η τέχνη του Christo και της Jeanne-Claude έχει συνδεθεί πολλές φορές με την Τέχνη της Γης (Land Art), αν και οι ίδιοι αρνούνταν τον χαρακτηρισμό αυτό. Όπως και στην Land Art, έτσι και στα δικά τους έργα, το δημιούργημα ξεφεύγει από τον περιορισμένο χώρο του μουσείου και της πινακοθήκης και αναπτύσσεται σε μεγάλη κλίμακα, σε σχέση με την έννοια του τοπίου, το οποίο αναδιαμορφώνει. Τα έργα όμως του Christo και της Jeanne-Claude δεν βασίζονταν στα υλικά της ίδιας της γης (αν και είναι ανακυκλώσιμα και φιλικά προς το περιβάλλον) ούτε δημιουργήθηκαν σε απομονωμένες περιοχές. Αντίθετα, εμφανίζονται πάντοτε σε χώρους που χρησιμοποιούνται και διαμορφώνονται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο χαρακτηρισμός της τέχνης τους ως Περιβαλλοντικής (Environmental Art) είναι, λοιπόν, πιο κοντά στην πραγματικότητα.
Η τέχνη του Christo δημιουργείται σε σχέση με το κοινό που κυκλοφορεί μέσα και γύρω από αυτήν. Αν και οι πλέον εντυπωσιακές φωτογραφίες των έργων τους έχουν τραβηχτεί από αέρος, ο Christo και η Jeanne-Claude δεν σχεδίαζαν με αυτήν την προοπτική, αλλά για να ζήσει κανείς τα έργα από το έδαφος. Τα Περικυκλωμένα Νησιά (1983) στο Biscayne Bay του Μαϊάμι π.χ. ήταν αντιληπτά από τα κτήρια και τις γέφυρες γύρω από τον όρμο. Ο χώρος στον οποίο στήθηκαν και ανοίχτηκαν οι 3.100 Ομπρέλες (1991) ύψους 6 μ., στις Η.Π.Α. και την Ιαπωνία, ήταν προορισμένος για το κοινό, το οποίο μπορούσε να περπατήσει ανάμεσα και κάτω από αυτές. Ομοίως και στις Πλωτές Αποβάθρες (2016) της λίμνης Ιζέο. Για δεκαέξι ημέρες οι επισκέπτες μπορούσαν να μεταβούν από το Σολτσάνο στο Μόντε Ίζολα και στο νησάκι του Σαν Πάολο πάνω σε πλωτές προβλήτες επενδεδυμένες με χρυσοκίτρινο ύφασμα, έχοντας την αίσθηση ότι περπατούν πάνω στο νερό.
Christo και Jeanne-Claude, Περικυκλωμένα νησιά 1980-1983 και Πλωτές αποβάθρες 2014-2016
Μερικά από τα έργα αυτά ήταν ορατά μονό κατά τμήματα, όπως ο Φράχτης που τρέχει (Running fence) του 1976, μία κατασκευή μήκους 39,4 χλμ. μεταξύ των κομητειών Sonoma και Marin στις Η.Π.Α., αποτελούμενη από λευκό ύφασμα τεντωμένο ανάμεσα σε ατσάλινους πασσάλους.
Christo και Jeanne-Claude, Φράχτης που τρέχει 1972-1976
Οι ειδικές συνθήκες του περιβάλλοντα χώρου και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του κάθε μνημείου καθιστούν κάθε παρέμβαση του Christo μοναδική. Πέρα από μία «έξυπνη» ιδέα, η διαδικασία του «περιτυλίγματος» μας καλεί να συμμετέχουμε σε μία αισθητική μεταμόρφωση και να προβληματιστούμε τόσο ως προς τη λειτουργία του βιωματικού χώρου όσο και ως προς την οπτική απόλαυση.
Όλα τα μνημειακά έργα του Christo και της Jeanne-Claude ήταν εφήμερα. Ο προσωρινός τους χαρακτήρας είχε και αυτός αισθητική διάσταση: τείνει κανείς να αγαπά αυτά που ξέρει ότι θα χαθούν …
Το φθινόπωρο του 2020 ο Christo σχεδίαζε να τυλίξει την Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι, ένα εγχείρημα που (μαζί με την Jeanne-Claude) σχεδίαζαν από το 1962. Το έργο είχε αναβληθεί για το φθινόπωρο του 2021 λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού.
