Ο Χειμώνας στην Τέχνη μέσα από 15 Διάσημα Έργα

Ο Χειμώνας στην Τέχνη μέσα από 15 Διάσημα Έργα

Αμαλία Παπαϊωάννου

Τυλιγμένος μ΄έναν βαρύ μανδύα και με το cappello a punta του πάνω από το μαντήλι με το οποίο έχει καλύψει το λαιμό και το κεφάλι του για να προστατευθεί από τη χιονόπτωση, ο Χειμώνας του Lorenzetti με τη χιονόμπαλα στο δεξί του χέρι είναι στην πραγματικότητα μέρος μίας ευρύτερης πολιτικής αλληγορίας: απεικονίζεται σε μετάλλιο, όπως και το Φθινόπωρο, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος πάνω από την Αλληγορία και τα Αποτελέσματα της Κακής Διακυβέρνησης στην Αίθουσα της Ειρήνης στο palazzo pubblico της Σιένας, στην αίθουσα δηλαδή όπου συνερχόταν η Κυβέρνηση των Εννέα (il governo dei Nove), το πολιτικό σώμα που διοικούσε την πόλη. Ο Χειμώνας βρίσκεται σχεδόν πάνω από την προσωποποίηση της Τυραννίας, την οποία περιβάλλουν η Υπερηφάνεια, η Φιλαργυρία, η Ματαιοδοξία, η Σκληρότητα, η Προδοσία, Η Απάτη, η Οργή, ο Διχασμός και ο Πόλεμος, ενώ στα πόδια της απεικονίζεται δεμένη η Δικαιοσύνη. Η παράσταση συνεχίζεται με την απεικόνιση μίας κατεστραμμένης πόλης και της καμένης υπαίθρου πάνω από την οποία ίπταται ο Τρόμος και αντιπαραβάλλεται προς τα Αποτελέσματα της Καλής Διακυβέρνησης στον απέναντι τοίχο, πάνω από τον οποίο απεικονίζονται η Άνοιξη και το Φθινόπωρο, μαζί με την Αφροδίτη, τον Ερμή και τη Σελήνη.

Τα βιβλία των ωρών ήταν βιβλία προσευχών, οργανωμένων κατά τις διαιρέσεις της ημέρας (ώρες) όπου πραγματοποιούνται προσευχές προς την Παναγία. Συνήθως περιλάμβαναν και ένα ημερολόγιο, μέρος του οποίου είναι το εικονογραφημένο χειρόγραφο του Φεβρουαρίου. Ακολουθώντας την παράδοση, απεικονίζει δραστηριότητες που σχετίζονται με τον μήνα: εδώ χωρικοί ζεσταίνονται μπροστά στο τζάκι στο σπίτι τους. Έξω κάποιος κόβει ξύλα, ενώ άλλος τα μεταφέρει μ’ένα γαϊδουράκι μάλλον στο διπλανό χωριό. Το μαντρί, τα τέσσερα μελίσσια και τον περιστερεώνα έχει καλύψει πυκνό χιόνι. Στο ημικύκλιο στο πάνω μέρος του ημερολογίου παρουσιάζεται ένα αστρονομικό ημερολόγιο με τις ημέρες του μήνα, το σεληνιακό ημερολόγιο, το ζωδιακό κύκλο και τις αστρονομικές συντεταγμένες του. Το ημερολόγιο του δούκα του Berry συνδέεται με τις προσπάθειες αναμόρφωσης του εκκλησιαστικού ημερολογίου από τον καρδινάλιο Pierre d’Ailly.

Το 1562 ο Arcimboldo εγκαταλείπει την Ιταλία για να  εργαστεί στην αυλή των Αψβούργων, για λογαριασμό του αυτοκράτορα (από το 1564) Μαξιμιλιανού Β΄, προς τιμήν του οποίου δημιουργεί μία σειρά τεσσάρων πορτραίτων, τις Εποχές, στις οποίες ανήκει ο Χειμώνας. Οι Εποχές είναι καθαρά μανιεριστικά έργα, στα οποία ο ζωγράφος δημιουργεί μία φανταστική διπλή εικόνα: ένα πρόσωπο αποτελούμενο από τα φρούτα, τα λαχανικά και τα φυτά της εποχής που προσωποποιείται. Έτσι, ο Χειμώνας του Arcimboldo είναι φτιαγμένος από έναν ξερό κορμό με ρίζες για γένια, γυμνά κλαδιά για μαλλιά, μία κοιλότητα του κορμού για μάτι και δύο μανιτάρια για χείλη. Τρία χειμωνιάτικα φυτά συμπληρώνουν την εικόνα: ο κισσός στα μαλλιά, το λεμόνι και το πορτοκάλι στο κούμπωμα του μανδύα της μορφής. Ο Arcimboldo αποδίδει δεξιοτεχνικά τις λεπτομέρειες των φυτών. Άλλωστε, ο Μαξιμιλιανός ήταν ένθερμος φυσιοδίφης, με μεγάλες συλλογές σπάνιων και εξωτικών φυτών και ζώων και διάσημους για την εποχή του κήπους. Ο Arcimboldo συνδέει τον κύκλο της φύσης, με τα στοιχεία της (εν προκειμένω με το νερό), με τον κύκλο της ανθρώπινης ζωής (ο Χειμώνας είναι μία ηλικιωμένη και ρυτιδιασμένη μορφή), αλλά και με την πολιτική εξουσία των Αψβούργων (αιώνια, όπως αμετάβλητες είναι οι εποχές). Οι Εποχές είχαν τέτοια επιτυχία, ώστε ο Arcimboldo δημιούργησε αντίγραφα, τα οποία ο Μαξιμιλιανός προσέφερε ως δώρα σε φίλους και μονάρχες, όπως το σύμμαχό του εκλέκτορα της Σαξονίας Αύγουστο (σήμερα στο Λούβρο).

Στην προτεσταντική Ολλανδία του 17ου αιώνα αναπτύσσονται ζωγραφικά θέματα «δευτερεύουσας» (σε σχέση με την ιστορική ζωγραφική) σημασίας, όπως οι σκηνές της καθημερινής ζωής, οι νεκρές φύσεις και η τοπιογραφία. Με την ανάπτυξη της αστικής ζωής σε πόλεις όπως το Άμστερνταμ, το Χάαρλεμ, το Λέιντεν, η Χάγη, το Ρόττερνταμ και η Ντόρτντρεχτ, οι παραγγελιοδότες -αστοί επαγγελματίες στην πλειοψηφία τους- επιθυμούν πίνακες σχετικούς με τη ζωή και τις ασχολίες τους. Οι τοπιογράφοι εξειδικεύονται σε διαφορετικές θεματικές. Μία από αυτές είναι τα χειμωνιάτικα τοπία, είδος στο οποίο διαπρέπει ο Hendrick Avercamp. Τη λεγόμενη Μικρή Εποχή των Παγετώνων (1600-1850), η Ευρώπη γνωρίζει ιδιαίτερα ψυχρούς χειμώνες. Στην Ολλανδία τα κανάλια και τα ποτάμια παγώνουν σε βάθος που επιτρέπει το πατινάζ. Στον πίνακα του Avercamp, οι βάρκες έχουν εγκλωβιστεί στο παγωμένο νερό κι ο κόσμος μετακινείται με έλκηθρο ή παγοπέδιλα. Κάποιοι τα δένουν στα πόδια τους, ενώ κάποιοι ήδη γλιστρούν στον πάγο. Μερικοί χάνουν την ισορροπία τους, ενώ άλλοι παίζουν χιονοπόλεμο.

Το πεύκο, το μπαμπού και η δαμασκηνιά μαζί συμβολίζουν στην κινεζική τέχνη, ήδη από τον 9ο αιώνα, την ελπίδα και την αντοχή απέναντι στις αντιξοότητες. Το πεύκο και το μπαμπού είναι αειθαλή και διατηρούν ζωντανό το πράσινο χρώμα τους παρά το ψύχος του χειμώνα. Τα κλαδιά του πεύκου συγκρατούν το χιόνι και οι βλαστοί του μπαμπού κάμπτονται από τους δυνατούς ανέμους, δίχως όμως να σπάσουν, ενώ η κινεζική δαμασκηνιά είναι το πρώτο δέντρο που ανθίζει ήδη μέσα στο χειμώνα, προαναγγέλλοντας την Άνοιξη. Οι Τρεις Φίλοι του Χειμώνα, όπως παραδοσιακά ονομάζονται τα τρία αυτά φυτά, χρησιμοποιούνται ως διακοσμητικό μοτίβο στην μπλε και λευκή πορσελάνη από τα τέλη του 13ου αιώνα επί της δυναστείας Γιουάν και, ιδιαίτερα, κατά την περίοδο της δυναστείας Μινγκ.

Σε αντίθεση με τη συνήθη απεικόνιση του Χειμώνα ως μίας μορφής που προσπαθεί να προστατευθεί από το ψύχος, η νεαρή κοπέλα του Falconet, με τον ξέσκεπο ώμο και το γυμνό στήθος μοιάζει να είναι ντυμένη για θερμότερη εποχή. Είναι η κίνηση με την οποία σκεπάζει με το μανδύα της τα άνθη στα πόδια της αυτή που υποδεικνύει ότι πρόκειται για προσωποποίηση του Χειμώνα. Η αποκλίνουσα εικονογραφία οφείλεται στη λειτουργία του έργου, το οποίο προοριζόταν αρχικά για τη διακόσμηση ενός αλσυλλίου με χειμερινά φυτά. Πρόκειται για παραγγελία της madame de Pompadour, η οποία υπήρξε ένθερμη υποστηρίκτρια των τεχνών στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΕ΄. Το έργο παρέμεινε ημιτελές λόγω του θανάτου της το 1764, αλλά αγοράστηκε τελικά από τη Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας. Ο Falconet ολοκλήρωσε τον Χειμώνα στην Αγία Πετρούπολη, όπου είχε εν τω μεταξύ μεταβεί για να φιλοτεχνήσει τον έφιππο ανδριάντα του Μεγάλου Πέτρου. Στα πόδια της κοπέλας, στην άλλη πλευρά, είναι σκαλισμένο ένα αγγείο με πάγο, σπασμένο εξαιτίας της διαστολής του νερού καθώς αυτό περνά στη στερεά κατάσταση. Στη βάση πάνω στην οποία είναι καθισμένη η μορφή του Χειμώνα είναι χαραγμένα τα σύμβολα του Αιγόκερω και του Υδροχόου, αστερισμών της χειμωνιάτικης εποχής.

Ανάμεσα στις 15 Δεκεμβρίου και τις 15 Φεβρουαρίου και για δύο περίπου εβδομάδες, ο κρύος καιρός ημερεύει και επικρατεί έντονη ηλιοφάνεια, με υψηλή θερμοκρασία και νηνεμία: πρόκειται για τις αλκυονίδες ημέρες, οι οποίες παίρνουν τ’όνομά τους από το πουλί αλκυόνη, το οποίο γεννά τ’αυγά του, κατά τον Αριστοτέλη (8ο κεφάλαιο του βιβλίου Τῶν περὶ τὰ ζῷα ἱστοριῶν) τη ζεστή αυτή περίοδο του χειμώνα. Σύμφωνα με το μύθο ήταν ο Αίολος αυτός που σταματούσε τους σφοδρούς ανέμους για χάρη του πουλιού, που δεν ήταν άλλο από την κόρη του Αλκυόνη μεταμορφωμένη (όπως κι ο σύζυγός της Κήυκας). Η Αλκυόνη της εικόνας είναι έργο της εικονογράφου και λιθογράφου Elizabeth Gould για το βιβλίο του ορνιθολόγου συζύγου της John Gould Τα πτηνά της Ευρώπης. Η Gould είναι μία από τις πολλές γυναίκες καλλιτέχνιδες του 18ου και 19ου αιώνα (όπως η Maria Merian και η Sarah Stone) οι οποίες διέπρεψαν ως σχεδιάστριες σε επιστημονικές εκδόσεις βοτανικής, ζωολογίας και εντομολογίας. Για τους 448 πίνακες των Πτηνών της Ευρώπης (όπως αργότερα και για τα Πτηνά της Αυστραλίας), η Gould ταξίδεψε μαζί με το σύζυγό της για να μελετήσουν τα πουλιά εκ του φυσικού.

Η έμπνευση για τον πίνακα του Αμερικανού ζωγράφου Church έρχεται από ένα σχέδιο του φίλου του εξερευνητή Isaac Israel Hayes, ο οποίος ηγήθηκε το 1860-1861 αποστολής στον Βόρειο Πόλο. Ο Hayes είχε μάθει τις βασικές αρχές του σχεδίου και της ζωγραφικής από τον Church, το όνομα του οποίου έδωσε στην κορυφή που διακρίνεται στο βάθος του πίνακα, πίσω από τη νήσο Ellesmere στο Καναδικό Αρκτικό Αρχιπέλαγος. Στο πρώτο επίπεδο διακρίνονται παγιδευμένο στον πάγο το πλοίο του Hayes κι ένα έλκηθρο. Ο Church ήταν μαθητής του τοπιογράφου Thomas Cole και ανήκε, όπως και ο δάσκαλός του, στη λεγόμενη Σχολή του ποταμού Hudson: ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την απόδοση πανοραμικών τοπίων με ρεαλιστικές λεπτομέρειες, για τα ειδικά φωτιστικά εφφέ και για τη σύλληψη της φύσης ως θεϊκής δημιουργίας, με έμφαση στην έκφραση του αισθήματος του Υψηλού, στο πλαίσιο της ρομαντικής τοπιογραφίας. Αν και ο Church δεν είχε δει ο ίδιος το τοπίο που ζωγράφισε, είχε ωστόσο παρατηρήσει πολλές φορές τo βόρειο σέλας, το οποίο την εποχή που φιλοτεχνήθηκε ο πίνακας, θεωρείτο από πολλούς θεϊκό σημάδι σχετιζόμενο με τον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Δεν είναι απίθανο, λοιπόν, γι'αυτόν τον ζωγράφο που συνδέεται με τον Ομοσπονδιακό Στρατό των Βορρείων, ο πίνακας με θέμα τα Φώτα του Βορρά (aurora borealis), τη χρονιά μάλιστα που τελείωσε ο πόλεμος, να έχει και πολιτικές διαστάσεις.

Όπως και οι άλλοι ιμπρεσιονιστές, ο Monet εργάζεται στην ύπαιθρο. Το 1883 εγκαταλείπει οριστικά το Παρίσι και το Poissy και εγκαθίσταται μόνιμα στο Giverny, όπου και ζωγραφίζει τις Θημωνιές, σ’ένα χωράφι κοντά στο σπίτι του. Ο Monet συλλαμβάνει τις Θημωνιές εξ αρχής ως σειρά, την οποία ολοκληρώνει σε δύο φάσεις (1888-1889 και 1890-1891). Τον ενδιαφέρει κυρίως η απόδοση της φευγαλέας ατμοσφαιρικής και φωτεινής εντύπωσης, γι’αυτό και ζωγραφίζει το ίδιο θέμα κάτω από μεταβαλλόμενες συνθήκες: σε διαφορετικές εποχές, διαφορετικές ώρες, διαφορετικές κλιματολογικές συνθήκες. Αν και οι έξι πίνακες που ακολουθούν δείχνουν τις θημωνιές την ίδια εποχή -το χειμώνα- η εντύπωση είναι κάθε φορά διαφορετική, ανάλογα με τη θέση του ήλιου (πρωί, λυκόφως) και την καθαρότητα της ατμόσφαιρας (παγετός, συννεφιά). Η σύνθεση μοιάζει ανεπιτήδευτη, σαν φωτογραφία που έχει τραβηχτεί απροειδοποίητα. Σ’ένα γράμμα στο φίλο του Gustave Geffroy, ο Monet γράφει: ψάχνω πολύ, πεισμώνω για μία σειρά διαφορετικών εντυπώσεων … όσο προχωρώ, τόσο βλέπω ότι χρειάζεται πολλή δουλειά για να πετύχω αυτό που επιζητώ: το στιγμιαίο (l’instantanéité). Οι γρήγορες και εμφανείς πινελιές κάνουν το τελικό έργο να μοιάζει «απρόσεκτο» σε σχέση με το τέλειο φινίρισμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής, πετυχαίνουν όμως να δημιουργήσουν την εντύπωση του παλλόμενου φωτός.

Claude Monet, Θημωνιές: εντύπωση χιονιού, πρωί, 1890-1891

Claude Monet, Θημωνιές: εντύπωση χιονιού, συννεφιά, 1890-1891

Claude Monet, Θημωνιές: δύση του ήλιου, χειμώνας, 1891

Claude Monet, Θημωνιές: λιώσιμο του πάγου, ηλιοβασίλεμα, 1890-1891

Το ukiyo-e ή εικόνες ενός επιπλέοντος κόσμου, όπως αποδίδεται ο όρος στα ελληνικά, είναι ιαπωνικό καλλιτεχνικό κίνημα της εποχής Έντο (1603-1868) που βρίσκει την έκφρασή του στην ζωγραφική και την ξυλογραφία. Η αρχική σημασία ενός διαρκώς μεταβαλλόμενου κόσμου, σύμφωνα με τις αρχές του βουδισμού, αλλάζει σταδιακά κατά τον 17ο αιώνα για να περιγράψει την απόλαυση της ζωής, με την απεικόνιση θεμάτων αγαπητών στην αστική τάξη, όπως οι ωραίες γυναίκες, οι διάσημοι ηθοποιοί, τοπία κ.ά. Σ’αυτήν την τελευταία κατηγορία και, συγκεκριμένα, στο meisho-e (ζωγραφική διασήμων απόψεων) ανήκει και η ξυλοτυπία του Hiroshige. Είναι ένα από τα 119 χαρακτικά που δημιουργεί για τη σειρά Εκατό Φημισμένες Απόψεις του Έντο, όπου απαθανατίζει την ιαπωνική πρωτεύουσα (Έντο είναι η παλαιότερη ονομασία του Τόκυο), μετά από τις εκτεταμένες εργασίες ανοικοδόμησης εξαιτίας του καταστρεπτικού σεισμού του 1855. Όπως συμβαίνει και με άλλες παρόμοιες σειρές, τα τοπία παρουσιάζονται σε διαφορετικές εποχές. Η γέφυρα στην κοιλάδα του ποταμού Meguro αποτυπώνεται το χειμώνα. Ο Hiroshige πρωτοτυπεί με την επιλογή του κατακόρυφου σχήματος. Το ονειρικό τοπίο εμψυχώνει η ανθρώπινη δραστηριότητα στο πρώτο επίπεδο, με τον κόσμο να διασχίζει τη γέφυρα και να περπατά μπροστά από το τεϊοποτείο Shogatsuya (κάτω δεξιά γωνία). Οι πρωτότυπες οπτικές γωνίες και οι αντιθέσεις των χρωμάτων είναι μερικά από τα στοιχεία που γοήτευσαν του δυτικούς ζωγράφους και, ιδίως, τους ιμπρεσιονιστές.

Η Λευκή Αρκούδα του François Pompon είναι ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα έργα που συνδέονται με την περίφημη Διεθνή Έκθεση των Διακοσμητικών Τεχνών (Exposition Internationale des Arts Décoratifs) του 1925, η οποία έδωσε το όνομά της στο κίνημα της art déco. Το γλυπτό, ωστόσο, δημιουργήθηκε νωρίτερα: το πρόπλασμά του εκτέθηκε για πρώτη φορά στο Φθινοπωρινό Σαλόνι του 1922. Ο Pompon ήταν τότε 67 ετών. Μαρμαράς και γλύπτης, απόφοιτος της Ecole des Arts Décoratifs, ο Pompon εργάστηκε ως βοηθός στο εργαστήριο του Rodin. Όπως και ο δάσκαλός του στην Ecole, Pierre-Louis Rouillard, ειδικευόταν στα γλυπτά ζώων, τα οποία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή κατά τον 19ου αιώνα. Σε αντίθεση όμως με τα προηγούμενα ρεαλιστικά έργα του Pompon, τη Λευκή Αρκούδα χαρακτηρίζει η απλότητα: οι λεπτομέρειες καταργούνται για να αναδειχθεί ο όγκος και η στιβαρότητα της μορφής με τις λειασμένες καμπύλες επιφάνειες: «η ίδια η ουσία του ζώου», όπως βεβαιώνει ο καλλιτέχνης. Η μνημειακή πολική αρκούδα του Pompon είναι από τα πιο δημοφιλή γλυπτά και έχει αναπαραχθεί σε πολλά υλικά και μεγέθη.

Δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον χειμώνα στην Τέχνη, δίχως εκείνα τα έργα, για τη δημιουργία των οποίων απαραίτητη συνθήκη είναι η ίδια η εποχή. Μία τέτοια περίπτωση είναι τα logoneiges του Christian Dotremont. Μέλος των σουρρεαλιστών, αλλά και της ομάδας CoBrA, ο Dotremont, αναζητά -όπως και πολλοί καλλιτέχνες της εποχής του, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί- το αυθόρμητο και το πηγαίο. Το logoneige (λογόχιονι) ή logoglace (λογόπαγος) είναι ένα εφήμερο ποίημα, το οποίο σχεδιάζει ο καλλιτέχνης στο χιόνι ή τον πάγο. Πρόδρομός του είναι το logogramme (λογόγραμμα), όπως το Allusion d’optique (1973): ένα ποίημα που «καλλιγραφείται», όπου λέξη και εικόνα γίνονται ισότιμες. Μέσα από τη χειρονομία, οι λέξεις παύουν να είναι αναγνώσιμες. Ο γλωσσικός ρυθμός αποκτά πλαστικότητα και η ενέργεια του νοήματος μεταφέρεται με οπτικό τρόπο. Το logoneige είναι ένα είδος εφήμερης Τέχνης της Γης (Land Art), με την έννοια ότι το ίδιο το χιονισμένο τοπίο λειτουργεί σαν τη λευκή σελίδα πάνω στην οποία γράφει ο καλλιτέχνης. Η ιδέα γεννιέται κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του Dotremont στη Λαπωνία, ανάμεσα στο 1956 και το 1978